۲۹) حرمان، تباهی و تعالی - مسعود صادقی
حرمان، تباهی و تعالی
مسعود صادقی
حرمان [۱] چیست؟ چه اقسامی برای آن می توان برشمرد؟ آیا موضوع و متعاق های دلبستگی و تعلق خاطر جایگزین پذیرند؟ آیا قطع تعلق از محبوبی که از دست رفته اجتناب ناپذیر است؟ در تجربه ی حرمان، سلامت روان و انسجام شخصیت مشروط به حفظ تعلق یا قطع تعلق از محبوب است؟ آیا تجربه ی حرمان لزوماً به تباهی و تلاشی فرد منجر می گردد و یا حتی می تواند زمینه ساز تکامل و تعالی او نیز باشد؟
حرمان ناشی از فقدان است؛ فقدان شخص یا چیزی ارزشمند که با خود غم و اندوه و رنج جانکاهی به ارمغان می آورد. از این رو معمولاً به فقدان به مثابه ی امری منفی و ناخوشایند می نگرند. مهمترین فقدان فقدان ناشی ازمرگ محبوب است. فقدان های دیگر در ارتباط با دارایی ها، خصایص، قوا و توانایی ها یا دوری و جدایی از شخص یا چیزی با ارزش اتفاق می افتد. شیوه ی دیگر اندیشیدن درباره ی فقدان اندیشه بر حسب پایان یافتن ها است: پایان یافتن روزهایی خوش، پایان یافتن ایام تحصیل، جدایی از همسایه ای خوب، مواجهه با دورنمای بازنشستگی. هر یک از این پایان یافتن ها تغییراتی را منعکس می کند که در جریان عادی زندگی روی می دهد، تغییراتی که ممکن است موجب اندوه نسبت به آنچه پایان یافته یا از دست رفته شود. این تجارب را گاهی «مرگ های کوچک» می نامند. هرچه تجربه یا رابطه ای به لحاظ عاطفی سرشارتر باشد، واکنش فرد نسبت به فقدان عظیم تر است، و همچنین هرچه محبوب از دست رفته حضور زنده تری داشته باشد، بازهم اندوه حاصل از فقدان آن بیشتر است.
فقدان ها را به دو دسته فیزیکی و نمادین نیز می توان تقسیم کرد. فقدان های فیزیکی رویدادهای ملموسی چون مرگ محبوب، در حریق سوختن خانه یا به سرقت رفتن ماشین را شامل می شود. در مقابل، فقدان های نمادین انتزاعی و غیر ملموس اند و رویدادهایی را دربرمیگرند که در ساحت روان اتفاق می افتد و به جنبه های روانی تعاملات اچتماعی شخص مربوط است مانند طلاق، از دست دادن منزلت اچتماعی، از دست دادن یک دوست در نتیجه منازعه. هم فقدان های نمادین وهم فقدان های فیزیکی موجب سوگ و اندوه می گردند.
در واقع، فقدان حاکی از رویدادی است که موجب دوری و جدایی همیشگی از شخص یا شیء به لحاظ عاطفی مهمی می شود که نسبت به آن دلبستگی و تعلق خاطر وجود داشته است. اما آیا شخصی که فقدان مهمی را تجربه کرده است باید پیوندهایش را باشیء، شخص یا رابطه ی از دست داده بگسلد و بگذارد آن تعلق و دلبستگی از بین برود؟ طبق یک نظر، شخص به هنگام تجربه ی فقدان امر محبوبش، دچار غم و اندوه بی کران می شود و آنگاه همراه این غم و اندوه و، در نتیجه ی آن، به این واکنش دفاعی روی می آورد که انرژی اش را از آن امر مورد تعلق و دلبستگی برگیرد و به امر دیگری معطوف کند تا بدین طریق از رنج فقدان رها شود. اما این نظر چون مفروض می گیرد که موضوع و متعاق های دلبستگی و تعلقِ خاطر جایگزین پذیرند و فرد یا شیء دیگری می تواند فقدانی که برای شخص پیش آمده جبران کند و جایگزین آن گردد مورد نقد قرارگرفته است. برخی از پژوهشهای تجربی اخیر، حاکی از آن است که افرادی که محبوبی را از دست داده اند نه تنها علاقه و دلبستگی شان را حفظ می کنند و زندگی نمادینی را با محبوب خود در پیش می گیرند، بلکه حفظ این تعلق و دلبستگی برای سلامت روان شان لازم است.
تجربه ی فقدان می تواند فرصتی برای رشد باشد. ازاین منظر، فقدان جزئی از زندگی فرد می گردد و شخص شروع می کند به اینکه آن فقدان را از نو برای خود معنا و صورتبندی کند و از این رهگذر، انرژی ای را که نسبت به گذشته محبوس کرده است رها سازد و آن فقدان را در بافت و زمینه ای قراردهد که موجب رشد خود آگاهیش شود. اینچنین اندوه ناشی از فقدان به جای اینکه موجب تباهی فرد گردد به تجربه ای ممکن برای تکامل او مبدل می شود و رابطه ی ازدست رفته دیگر پایان یافته نگریسته نمی شود بلکه تغییر می یابد و نقش مثبتی در زندگی فرد ایفا می کند. مهم است دریابیم که فقدان و حرمان بخشی اجتناب ناپذیر در حیات انسان است و اندوه و سوگواری نیز واکنشی است طبیعی نسبت به آن. بنابراین به رسمیت شناختن فقدان و حرمان و معنا بخشیدن به آنها می تواند فرصتی باشد برای زندگی مجدد فرد در افقی جدید تر و حتی ارجمندتر. [۲]
[۱] - واژه ی «حرمان» در فرهنگ بزرگ سخن چنین توضیح داده شده است:
حرمان: بی نصیبی و بی بهرگی، همراه با پشیمانی یا اندوه یا ناامیدی: جهان فانی را وداع کرد و داغ حرمان بر دل خردمندان نهاد. ( شوشتری) ؛ عشق می ورزم و امّید که این فن شریف/ چون هنرهای دگر موجب حرمان نشود. (حافط)
- [2]درنگارش این یادداشت به منابع زیر رجوع شده است:
1. Howarth Glennys (ed.),Encyclopedia of Death and Dying, London: Routledge ,2002.
2. Boowly,J., Attachment and Loss, New York: Basic Books ,1980.
