رنج و شکیبایی
مصطفی ملکیان
نمیدانم حدیث نامه چون است همی بینم که عنوانش به خون است
1- شکیبایی چست؟ توانایی اینکه آنچه را ناگوار است، بی شِکوه و شکایت، تاب آوریم. پس: الف) شکیبایی توانایی است، نه ناتوانی؛ قدرت است، نه عجز؛ قوت است، نه ضعف. ب) چون آنچه برای من ناگوار است چه بسا برای تو گوارا باشد و، بالعکس، آنچه برای تو گوارا است برای من ناگوار باشد، یعنی چون گوارایی و ناگواری یک چیز، امری انفسی (subjective) است، هر کس به شمار چیزهایی که برای او ناگوارند مجال و زمینه ی شکیبایی مییابد. ج) شِکوه و شکایت چه از انسان یا انسانهای خاصی باشد، چه از خود، چه از خدا، چه از کائنات، چه از سرنوشت و قضا و قدر و تقدیر، چه از دهر و روزگار، چه از شیطان، چه از دنیا، و چه از... با شکیبایی سازگار نیست.
بر انفسی بودن ناگواری و گوارایی هرچیز باید انگشت تأکید نهاد. "فلان چیز ناگوار/ گوارا است" یعنی "فلان چیز به نظر فلان کس ناگوار/گوارا میاید" و نه بیش از این. ناگواری/گوارایی، چون انفسی است، نسبی است، بدین معنا که نسبت به انسانهای گونه گون و نسبت به مکانها، زمانها، و وضع و حالهایی که یک انسان در آنها واقع میشود دگرگونی میپذیرد. ناگواری/ گوارایی مطلق نیست و "فلان چیز ناگوار/ گوارا است" بدون اینکه نام کسی برده شود جمله یا گزاره ای است نه صادق و نه کاذب، یعنی بدون ارزش صدق. فقط "فلان چیز، برای فلان کس، در فلان مکان، فلان زمان، و فلان وضع و حال، ناگوار/ گوارا است" ارزش صدق دارد و صادق یا کاذب خواهد بود.
2- ناگواری فقط زمانی در میان میاید که رنجی در کار باشد. رویداد یا فرایندی برای من ناگوار است که از آن به من رنجی برسد. اگر از رویداد یا فرایندی به کسی رنجی نرسد برای آن کس آن رویداد یا فرایند ناگوار نخواهد بود.
و اما رنج فقط هنگامی روی مینُماید که خواسته ای در میان باشد. اگر انسان هیچ خواسته ای نمیداشت از هیچ رویداد یا فرایندی به او رنجی نمیرسید و، از همین رو، هیچ رویداد یا فرایندی برایش ناگوار نمیبود. هرچه خواسته ها کمتر رنجها اندکتر، و هر چه خواسته ها بیشتر رنجها افزونتر.
و، بدین ترتیب، ناگواری با خواستن پیوند و ملازمت مییابد.
3- ما انسانها مادام که ـ و تا آنجا که ـ چیزهای گونه گون و متفاوت میخواهیم در رویدادها یا فرایندهای مختلفی ناگواری مییابیم. کسی که خوراک یا آب یا اکسیژن یا ارضاء غریزه ی جنسی میخواهد و کسی که امنیت میخواهد و کسی که دوستی یا عشق یا جایگاه اجتماعی میخواهد و کسی که عزت نفس یا احترام یا آبرو یا موفقیت میخواهد و کسی که خودشکوفایی میخواهد و کسی که... رویدادها یا فرایندهای مختلفی را ناگوارا / گوارا میابند. از این گذشته، یک انسان واحد نیز، در مکان، زمان، و وضع و حال واحد، اگر بیش یک خواسته داشته باشد چه بسا رویداد یا فرایند واحدی را هم ناگوار بیابد و هم گوارا ( یکی از موارد دودلی و تزلزل روانی: ambivalence).
4- حاصل آنکه: اولاً: هرچه خواسته های کمتری داشته باشم رویداد یا فرایندهایی که برایم ناگوار میتوانند بود کاستی میپذیرند؛ و ثانیاً: نوع خواسته هایم نوع رویداد یا فرایندهای ناگوارم را تعیین میکُند.
5- به شکیبایی بازگردیم؛ و در دو پرسش ژرفکاوی کنیم: آیا شکیبایی مطلوب است؟ آیا شکیبایی ممکن است؟
اینک پرسش اول، که پرسشی اخلاقی است: آیا شکیبایی مطلوب است؟ آیا، چنانکه از قدیم الایام میگفته اند، شکیبایی واقعاً فضیلت است؟ وجه فضیلت بودنش در چیست؟ آیا باید هر امر ناگواری را، هر چه باشد، بی شِکوه و شکایت، تحمّل کنیم؟ یا باید بعضی از امور ناگوار را تحمّل کنیم، و بعضی دیگر را نه؟ (و، در این صورت، کدام امور ناگوار را باید تحمّل کرد و کدام امور ناگوار را نباید تحمّل کرد؟) یا اصلاً هیچ امر ناگواری را نباید تحمّل کرد؟ به عبارت دیگر، آیا شکیبایی مطلقاً و در همه ی موارد فضیلت است یا مطلقاً و در همه ی موارد رذیلت است و یا در پاره ای از موارد فضیلت است و در پاره ای از موارد رذیلت؟
برای یافتن پاسخ این پرسشها فهم ربط و نسبت تحمّل با بیعَمَلی نیز ضرورت دارد. آیا تحمّل یک رویداد یا فرایند ناگوار به معنای این هم هست که در برابر آن رویداد یا فرایند عَمَلی انجام نگیرد و جدّ و جهدی نشود؟ یا اینکه تحمّل همیشه یا لااقل در بعضی اوقات با عمل و جدّ و جهد منافاتی ندارد؟
6- و اما پرسش دوم، که پرسشی روانشناختی است: آیا شکیبایی ممکن است؟ آیا میتوان هر امر ناگواری را، هر چه باشد، بی شِکوه و شکایت، تحمّل کرد؟ یا تحمّل پاره ای از امور ناگوار، بی شِکوه و شکایت، محال است و نشدنی؟ ساختار جسمی- ذهنی- روانی انسان تا چه حد به شکیبایی مجال میدهد و امکان اِعمالِ این فضیلت را امکانپذیر میسازد؟ امکان شکیبایی در هر رویداد یا فرایند ناگوار وقتی در معرض شک میاید که به شرط و قید "بی شِکوه و شکایت"، در تعریف شکیبایی، توجه درخور داشته باشیم، و بویژه اگر شِکوه و شکایت را صرفاً یک فعل بیرونی و ظاهری و قالَبی، از سنخ به زبان آوردن جملات و عبارات و واژه های خاصّی، ندانیم و آن را شامل فعلی درونی و باطنی و قلبی نیز بینگاریم. آیا من میتوانم هر امر ناگواری را، هر چقدر هم ناگواریش عظیم باشد، تحمّل کنم و نه فقط شِکوه و شکایتی بر لب نیاورم بلکه در دل نیز شِکوه و شکایتی از هیچ موجودی نداشته باشم؟
7- پرداختن به دو پرسش مهم مطلوبیتِ اخلاقیِ شکیبایی و امکانِ روانشناختیِ آن را به فرصتی دیگر میگذارم که امیدوارم هر چه زودتر دررَسَد.
گفتی که "صبور باش"، هیهات
دل موضـع صـبر بـود و بُــردی
هم چــاره تحمّــل اسـت و تسلیم
ورنه به کــدام جــهد و مَـــردی
بنشینـم و صبــر پیش گیـــــرم
دنبـاله ی کار خویش گـــــیرم؟
دوستان عزیز! پرونده ی «رنج و شکیبایی» یادمان صدمین روز حرمان مهندس محمد رضوی امروز ( بیستم تیرماه ) در ویژه نامه پنجشنبه های روزنامه اعتماد منتشر شد که در آدرس اینترنتی زیر نیز در دسترس است:
http://www.etemaad.com/Released/87-04-20/181.htm
گفتنی است متن کامل مقالات این پرونده در روزهای آینده در حرمان درج خواهد شد.
رنج «مهندس رضوی» بودن
علیرضا اشراقی
بر امید دانهای افتادهام در دام دوست
حافظ
دوست خوب، دوست مرده است. آلبرکامو اینرا در کتاب سقوط خود نوشته. دروغ چرا؟ کتاب را نخواندهام. فقط شنیدهام و نمیدانم چرا و برای چه این جمله را گفته، چه ترفندی به کار برده و کدام کبرایی را زیر صغری چیده که چنین نتیجه گرفته است.* راستش، جمله مهیبی است. یک جور هول و وحشت میاندازد در دل آدم. زیربار سنگین و سهمگیناش میماند که یعنی چه و منظور چیست. من از ظن خودم یار آلبرکامو شدم. آسمان و ریسمان را به هم بافتم و دیدم میشود با این جمله کذایی همدلی کرد. ما خیلی دم از دوستی میزنیم. در به در دنبال دوست میگردیم. اَمثال نسل من و قبل از من معمولا کتاب آیین دوست یابی اثر دیلکارنگی را هم خواندهاند، بلکه چاره کند، قفل تنهاییشان باز شود و دری به تخته بخورد. خلاصه، تا درخت دوستی کی بر دهد، حالیا رفتیم و تخمی کاشتیم. غافل از این که دوستی آداب دارد و آدابش رنج و تعب.
چه مرارتها باید کشید تا این آداب را به جا آورد. ناز پرورد تنعم راه به دوست نمیبرد، باید شیوه رندان بلاکش پیشه کنی. اگر لاف دوستی زدی باید سرت را هم چابک و چست ببازی؛ بیآنکه طمعی از لطف بینهایت دوست ببری. به روز سانحه، تیمارخوار و پشتیبانش باشی و به روزگار سلامت، رفیق و یار شفیق. باید دردش به جان خسته داری و دل به غمش بسته. اگر دوست، بهر امتحان، جان طلب کند؛ باید آنچنان برافشانی، کز طلب خجل ماند. دشوارتر از این، نباید گلهای از ابر رحمت دوست بکنی؛ حتی اگر به کشته زار جگرتشنهات نمی هم نداد. اگر دوست ما را به چیزی نخرید؛ به عالمی نفروشیم مویی از سر دوست. دوستان عیب من بیدل حیران میتوانند بکنند، اما کمتر از گل نباید به ایشان بگویم که مبادا وجود نازکشان آزرده گزند شود. با دوستان مضایقه در عمر و مال نیست. خلاصه، چنان باید فضای سینه را از دوست پر کرد که فکر خویش از ضمیر آدم گم و گور شود.
اینها آدابی بود که دوستی دارد. و بهجایآوردنشان کار آسانی نیست. خربزه دوستی را که خوردیم باید پای لرزش هم بنشینیم. سکه دوستی هم دو رو دارد، یک رویش ابواب رحمت و معونت است و روی دیگرش اسباب زحمت و مؤونت. دوست هم یار شاطر است و هم بار خاطر. نه! به روی مبارکتان برنخورد. کلاه خودتان را قاضی کنید. در این دوره زمانه آن دوستیهای صاف و صادقانه و افلاطونی کم نصیب آدم میشود؛ هر پاکروی که بود تردامن شد. شوخطبعی در این بیت حافظ دستکاری کرده بود که: «پرسیدم از طبیبی احوال دوست گفتا / فی بُعدها عذاب فی قربها السلامه». جای «السلامه» گذاشته بود «الندامه». نبودن و نداشتن دوست، فاجعه است و بودن و داشتنش هم مصیبت. دوستی خرج دارد و خرجش رنج. و چاره چیست جز پیشه کردن شکیبایی.
حالا عرض میکنم که چرا دوست خوب، دوست مرده است. دوست مرده داغی روی دلت میگذارد و بس. کاری به کارت ندارد. توقعی ندارد. باری روی دوشت نمیگذارد. از قید هفت دولت آزادی. دیگر نگران نیستی که مبادا برنجانیاش یا رنجیده شوی؛ فلان حرف را نگویی، مگر زیر زبان و فلان کار را نکنی، مگر در نهان و فلان اندیشه را فاش نکنی، مگر پیش دگران که مبادا به تریش قبای دوست برخورد. نیازی نیست به پند دوست گوش کنی. یا وانمود کنی که پندش را به کار بستهای. دوست مرده نه در رویت گلایه میکند که بخواهی با صبر و حوصله جوابش بدهی و نه پشت سرت. نه تو با او جر و بحث میکنی و نه او با تو از در مخالفت وارد میشود. نگران نیستی که آهسته بروی و بیایی که گربه دوستان شاخت نزند. دیگر نمیخواهد مثل یک خدوم گوش به زنگ باشی که مخدومت چه میگوید. نصف شب از خواب بیدارت نمیکند، پول قرض نمیگیرد. نه به سیگار کشیدنت، نه به دیر آمدنت، نه به منش سیاسیات، نه به بلند خندیدنت، نه به اخم کردنت، نه به خلافکاریهایت، به هیچ چیز کاری ندارد. هیچ گناهی را به رویت نمیآورد و به هیچ وجه ملامتت نمیکند. برای دوستان زنده اینطور نیست. نمیتوانی هر کار که دلت خواست بکنی و خیال کنی همینجوری - هرچه که هستی- بپذیرند و قبولت کنند. نه، باید رعایت کنی. یا نهانروشی کنی، یا خدایی نکرده دروغ بگویی. برای اینکه دلت نمیآید رابطه تان شکرآب شود و از چشم هم بیافتید و رشته دوستی بگسلد.
از دوست مرده آزادی که هر نقلقولی بیاوری. هر دروغی را به او نسبت میدهی و نگران لو رفتن هم نیستی. با خیال راحت، خاطره تعریف میکنی و از دوست مردهات مایه میگذاری. دوست مرده خیلی که زور بزند، فوق فوقش، توی خوابت بیاید و چیزی بگوید که برنجی. اما خواب که مهم نیست. خواب و خیال را میشود خیلی زود فراموش کرد و حتی با خوردن قرصی یا چند جلسه مشاوره، راه ورود هر مردهای را به خواب و خیال بست. دوستان مرده هیچ زحمتی ندارند. فوق فوقش برای رهایی از سرکوفت وجدان، شب جمعه خیرات میدهیم و سر خاک میرویم و فاتحه نثار میکنیم تا آسوده شویم. یا مراسم بزرگداشت میگیریم. یا نامشان را جایی میبریم که خاطرهشان را زنده نگه داریم. همین و بس. مردهها سریعالرضا هستند و خیلی زود کنار میآیند. زودتر از آنچه فکر میکنیم. در سایه مردگان آزادیم که عشرت کنیم و از دوستیها دم زنیم.
آری! گنج دوستی نابرده رنج میسر نمیشود. اما یکی را میشناختم که پنبه این جمله لعنتی آلبرکامو را زده بود. مهندس رضوی، دوست خوب زندهای بود. و چه بد کرد که مرد. اگر به قیاس باشد، من و شاید برخیهای دیگر باید برایش مصداق آن جمله بودیم. که میدانم نبودیم، چون اصلا در قید این صغری و کبری چیدنهایی که برشمردم نبود. مال این حرفها نبود. جَنَمش متفاوت بود. اصلا نمیفهمید که آداب دوستی به جای آوردن رنج دارد. گنج دوستیاش را حاتم وار به همه میبخشید. همانطوری که بودی میپذیرفتت. اگر این طامات و مهملاتی را که بافتم، میشنید، مات و مبهوت نگاهم میکرد. بوداییها میگویند کار کن، بدون اندیشیدن به نتیجه (یعنی: کنش بی خواهش). او دوستی میکرد، بدون هیچ چشمداشتی. اما هر چه سبک و سنگین میکنم، میبینم اگر بخواهم جای او باشم، داغان میشوم. مثل مهندس رضوی بودن رنج دارد و خیلی سخت است. فعلا بسنده میکنم برای آن تک و توک دوستانی که چون او دارم دعا کنم. راستش برای خودم دعا میکنم که از دستشان ندهم. شما هم همینکار را کنید. زندهباد دوستان خوبِ زنده!
* باز هم دروغ چرا؟! نوشتهام بسیار وامدار یادداشتی است که سیدعلیمیرفتاح پیش از این در نشریه مرحومه «کافهشرق» نگاشته بود. در حقیقت، جرح و تعدیلی در آن کردهام و شاخ و برگی دادهام. گفته باشم که دوست خوبی را نرنجانم.
گل باغ رضوی پرپر و اشک آور شد
بار غم بر دل ما و پدر و مادر شد
نوبهاران عجبا محو شد از دیده ی ما
زودُرس فصل خزان خواسته ی داور شد
گرمی محفل ما بود نوای محسن
شاد بودیم از آن لطف و صفای محسن
لب شیرین سخن و پاکدل و خندان رو
قلب ما پر شده از مهر و وفای محسن
محسن ما گل محبوب همه دلها بود
چشمه ی عزت و فضل و ادب و والا بود
عاشقانه همه را غرق محبت می کرد
مهر و لطف و کرمش وسعت دریا بود
سنبل پاکی و نیکی و خردمندی بود
دشمن ظلم و تباهی و ستمکاری بود
حربه اش منطق و صلح و خرد و ایمان بود
خار در چشم یزیدان صفت دوران بود
تو صفای گل و گلزار و گلستان بودی
تو نسیم طرب انگیز بهاران بودی
گلسرای رضوی بی تو دگر خاموش است
مرغ عشق همگان، بلبل بوستان بودی
خاطراتت همه پاینده درون دل ما
یاد بود تو شُکوه و شرف محفل ما
سخنانت همه شیرین و متین و معقول
نام تو تا ابد روشنی منزل ما
زندگینامه ی تو هر ورقش راهنما ست
درس همدردی و افتادگی و مهر و وفا ست
زندگینامه ی تو مشعل تاریکیها ست
رمز خوشبختی و عزّ و شرف و راز بقا ست
عاشقانه همه در سوگِ تو گریان هستیم
از غم رفتن تو سخت پریشان هستیم
محفل امشب ما مرحم سوز دل ما ست
با دلی سوخته در نزد تو مهمان هستیم
آسمان دل برزی شب ظلمانی شد
کلبه اش سرد و خموش و شب بارانی شد
جسم غربت زده اش سوخته در آتش غم
چشم حیرت زده اش دیده ی گریانی شد
مهندس عزیز عزیزی
مراسم یادبود زنده یاد مهندس رضوی فردا پنجشنبه ساعت 5:30 در مؤسسه ی معرفت و پژوهش با سخنرانی استاد ملکیان آغاز می گردد و با سخنرانی دکتر علی اکبر احمدی ادامه می یابد.
نشانی: میدان فلسطین، خیابان طالاقانی غربی، خیابان شهید سرپرست شمالی، کوچه ی تبریز، پلاک 23.
لطفاً دیگر دوستان و علاقه مندان را مطلع کنید. با سپاس فراوان.
[به زودی گزارشی از این مراسم در این وبلاگ درج می گردد ـ حرمان]